I.
Sengkalan
Tembung
“sengkalan” asale saka tembung “saka” lan “kala” Saka utawa çaka iku jenenge
bangsa Indhu, kala utawa kala ateges wektu. Sakakala yaiku kalane ana ratu
golongan çaka kang jumeneng ing tanah Indhu sisih kidul, lan wektu iku
wiwitan\e tahun saka, yaiku taun 1 utawa taun 78 Masehi. Mungguh kang
dikarepake “sengkalan”, yaiku unen unen kang nduweni teges angkaning taun.Jaman
biyen kang kanggo petungan ing Tanah Jawa taun Saka. Nanging saiki ana kang
migunakake taun rembulan, yaiku kang petungan sasine manut lakuning rembulan,
diarani: “Candrasengkala”. Sengkala kang adhedhasar taun srengenge, diarani:
“Suryasengkala” Adhedhasar wujud lan dhapukane, sengkalan ana warna loro;
1. Sengkalan lamba, yaiku
sengkalan kang awujud kumpulaning tembung utawa wujud ukara.
2. Sengkalan memet, yaiku
sengkalan kang awujud gegambaran utawa pepethan.
Mungguh carane nyurasa utawa maca sengkalan
iku kawiwitan saka ekane, banjur dasan, yen ana atusan lan ewone. Tuladha
: Rupa sirna retuning bumi.
Rupa = 1 (ekan)
Rupa = 1 (ekan)
sirna = 0 (dasan)
retu = 6 (atusan)
bumi = 1 (ewon) dadi
taun : 1601 Saka menawa tahun Masehi kudu ditambah 78 dadi 1679M
Mungguh carane nggoleki aji utawa wataking
tembung miturut Candra Sangkala karangane Ki Bratakesawa, kena migunakake
wewaton sawetara, yaiku:
1. Guru Dasa nama, Tembung tembung kang padha
tegese dianggep padha ajine.
Kayata : ratu, narendra, nata, katong,
pamase, aji, iki kabeh watak siji.
2. Guru susastra, Tembung tembung kang susastrane
utawa panulise padha, ajining uga padha.
Kayata : êsthi, kang ateges gajah, esthi
kang ateges sedya utawa pikir ajine padha yaiku: wolu.
3. Guru wanda, Tembung tembung nduweni wanda kang
padha, ajine dianggep padha.
Kayata : wanita, ajine padha karo tembung
wani, tembung buja ajine padha karo tembung bujana.
4. Guru warga, Tembung tembung kang mratelakake
jeneng kang nunggal bangsa utawa warga, ajine padha. Kayata : ula, baya, bulus,
tekek, cecak, kadhal iku kabeh kalebu kewan ingkang rumangkang, dadi padha
ajine, yaiku: wolu.
5. Guru karya, Tanduking sawijining tembung,
kaanggep padha ajine karo tembung iku.
Kayata : tangan ajine padha karo nyekel,
mripat padha ajine karo tembung ndeleng utama mandeng.
6. Guru sarana, Jenenge piranti kang kanggo
nindakake sawijining kriyane, kaanggep padha ajine karo tembung
iku. Kayata : ilat karo rasa, padha ajine yaiku nenem.
7. Guru darwa, Tembung kaanan, kaanggep padha
ajine karo tembung kang kadunungan kaanan iku.Kayata : tembung galak padha
ajine karo tembung danawa, benter padha karo latu, lsp.
8. Guru Jarwa, Tembung tembung kang jarwane padha
utawa meh padha ajine uga padha.
Tembung
rasa padha karo raras, basu padha karo sawer, lsp.
II. Tembung tembung kang dianggep nduweni watak
utawa ajining wilangan :
a. Kang awatak siji.
1. Tembung tembung kang cacahe mung siji: nabi,
wudel, bumi, buntut, iku, sirah, ratu, aji, nata, wiji, ati, tyas, badan, lsp.
2. Tembung tembung araning barang kang wangune
bunder, rembulan, bumi, jagad, rupa, srengenge, rai, lek, candra, wulan, lsp.
3. Tembung tembung kang ateges siji: tunggal, eka,
iji, juga, lsp
b. Kang awatak loro:
1. Tembung tembung kang cacahe loro: mripat,
kuping, tangan, asta, suku, dresthi, buja, athi athi, swiwi, lsp.
2. Tembung tembung kang nuduhake kriyane tembung
ing ndhuwur: ndeleng, ngrungu, ndulu, nembah, lsp.
3. Tembung tembung kang teges loro: dwi, kalih,
lsp.
4. Tembung tembung liyane: gandheng, kanthi,
kanthet, lsp.
c. Kang awatak telu:
1. Kang nduweni sesipatan telu: geni, bahni,
pawaka, siking, dahana, anala, utawaka, puji, lsp.
2. Tembung tembung kang kanggo wanda tri utawa
teges telu: mantri, tiga, hantelu, lsp.
d. Kang awatak papat:
1. Bangsane banyu utawa kang ngemu banyu: her,
sindang, suci, tirta, wedang, bun, udan, sagara, waudadi, jalanidhi, bening,
nadi, sumber, sumur, wasuh, lsp.
2. Tembung kang ateges papat, catur, pat, lsp.
e. Kang awatak lima:
1. Araning barang kang cacah lima: indri, indriya,
dhawa, lsp.
2. Bangsane buta: danawa, jaksa, diyu, wil,
raseksa, lsp.
3. Bangsane gegaman: panah, warajang, bana, sara,
lsp.
4. Bangsane angin: bayu, samirana, maruta, anila,
sindung, lsp.
f. Kang awatak enem:
1. Tembung kang mratelakake rasa: pedhes, amla,
kecut, tikta, pait, kyasa, gurih, dura, lsp
2. Tembung kang nduweni gegayutan sipat tembung ing
ndhuwur : gendhis, gula, uyah, lsp.
3. Tembung jeneng kewan kang asikil enem: tawon,
bramara, kombang, anggang anggang, semut, lsp
g. Kang awatak pitu:
1. Bangsane kang amaratapa: wiku, biksu, resi,
dwija, dhita, yogiswara, muni, suyati.
2. Dasanamane jaran: kuda, wajik, aswa, turangga,
lsp.
h. Kang awatak wolu:
1. Tembung tembung kang kagolong kewan rumangkang:
baya, bajul, slira, menyawak, tanu, bunglon, murti, basu, tekek, cecak,
ula, naga, bujangga, taksaka, lsp.
2. Dasa namaning gajah: dwipangga, liman, esthi,
dirada, matengga, kunjara, lsp.
i. Kang awatak sanga:
1. Barang barang kang wujude bolong: gapura, guwa,
dwara, wiwara, gatra, wilasita, rong, trusta, trusthi, song, babahan, lsp.
2. Tembung tembung liyane: ganda muka, butul, dewa,
ambuka, wangi, lsp.
j. Kang awatak sepuluh utawa nol:
Yaiku tembung tembung kang ngemu teges ora
ana utawa suwung: sunya, boma, gegana, wijat, nir, tanpa, ilang, mletik, sirna,
musna, adoh, antariksa, rusak, luhur, dhuwur, muksa, ngumbara, muluk, mumbul,
das, awang awang, angles, mentar, oncat, asat, surut, sempal, tumenga, mesat,
lsp.
II. Tuladha Sengkalan
1.
Indu bana dwi
rupa =
taun 1254
2.
Dwara adri
pana indu =
taun 1279
3.
Panerus tingal
tataning nabi =
taun 1529
4.
Panca gana
salira tunggal =
taun 1865
5.
Dwi naga
ngrasa tunggal =
taun 1682
6.
Naga muluk
tinitihan janma =
taun 1708
7.
Wolu ilang
kebo siji =
taun 1708
8.
Buta telu
ngojag jagad utawa Tri jaksa ngojag buwana = taun 1635
9.
Tri sula
kembang lata =
taun 1953
10. Sirna ilang kertaning bumi = taun 1400
